Gặp những người đi mở đất
TRẦN ĐẠI
Được người đến hỏi thăm về thời xa vắng, vị cao tuổi ở xã Gia Viễn vui vẻ hẳn lên tự tay pha bình trà mới, tiếp chuyện nhiệt tình. Ông tên Vũ văn An 85 tuổi, ông kể “Bây giờ chú thấy Đạ Tẻh là phố thị sầm uất các cháu mặc áo đẹp, xe máy sang trọng, chứ vào năm 1986 chúng tôi từ Gia Viễn, Ninh Bình đi kinh tế mới vào đây vất lắm. Ngày ấy là rừng hoang, đói kém, bệnh tật tưởng chừng như không trụ nổi, dần dần khá hơn trở thành quê hương thứ hai của bà con xa xứ. Người Việt mình có nếp văn hóa làng xã nên đi đâu cũng mang theo hình bóng quê nhà rồi đặt tên nơi mới như xã Gia Viễn, Hà Đông, An Nhơn, Đức Phổ, Phù Mỹ… Lúc gian khổ ấy, nhiều người bệnh nặng chấp nhận về với đất một cách tự nguyện, vì không đủ tiền chạy chữa”.
***
Mới đây tôi tìm gặp ông Trịnh Dũng, một đại gia có đến vài xưởng chế biến chè mộc ở xứ trà B’Lao. Ông Dũng sinh năm 1940, một sĩ quan chế độ cũ hàm Đại úy, tòng sự ở Bộ Tư lệnh Vùng III chiến thuật. Ông dân gốc Thanh Hóa, vào Nam năm 1955 theo hiệp định Genève. Khi được hỏi về những người đi mở đất thời ấy, ông có vẻ ngậm ngùi rồi chặc lưỡi: “Mới đây mà đã 60 năm rồi, mình còn sống đến bây giờ cũng là phước phần. Họ Trịnh theo lịch sử là dân Đàng ngoài, còn mình lại trở thành người Đàng trong. Chuyện mở đất ở nước mình cũng thế, đôi khi hai họ tộc xung khắc nhưng vào nơi mới ở gần, rốt cuộc rồi cũng hòa bình thương yêu nhau. Nói như ông Churchill, cựu thủ tướng Anh là “không có kẻ thù mãi mãi chỉ có lợi ích dân tộc mới là vĩnh viễn”.
Nhà thơ “Hai ku” nhân chứng một thời
Vì có hẹn với một người bạn dẫn đường, nên tôi phóng xe máy từ Bảo Lộc về ngã ba Đắk Lắk trong cơn mưa với gió thổi ngược chiều rát mặt. Khi tôi đến, anh đang ngồi trong quán cà phê với nét mặt trông chờ.
Anh tên là Nguyễn Thánh Ngã, là một trong những người đi khai hoang muộn màng ở khu kinh tế mới Lâm Hà, là người làm thơ. Thơ của anh có hồn, mang đậm chất nhân văn. Có lẽ trời đất ở nơi này cho anh sống chỉ để làm thơ. Ở thị trấn Đinh Văn của người Hà Nội, ai cũng biết anh là nhà thơ “Hai Ku”, vì anh đoạt Giải Nhất thơ Hai Ku do người Nhật tổ chức. Thơ Hai Ku đơn giản chỉ có 3-4 hàng ngắn ngủi ghi lại sự kiện xảy ra trước mắt rồi hình tượng quá khứ tương lai ví dụ như: Ao xưa/ Con ếch nhảy ra/ Tiếng nước xao. Hay: Ôi những giọt sương/ Trân châu từng hạt/ Hiện hình cố hương…
Chúng tôi khởi hành bằng xe máy từ ngã ba Liên Khương theo Quốc lộ 27 về khu kinh tế mới Lâm Hà. Đoạn đường nối tiếp dài 14 cây số bên cạnh cảng hàng không Liên Khương vừa mới được nâng cấp thành sân bay quốc tế. Sân bay Liên Khương được thành lập năm 1933 qua nhiều lần tôn tạo, nay được xem là cửa ngỏ phát triển kinh tế xã hội của cả khu vực Nam Tây Nguyên.
Lúc rời xã Liên Hiệp trời dứt mưa chuyển sang nắng vàng mát rượi, tình cờ được gặp một chiếc máy bay sắp hạ cánh với tiếng động cơ gầm thét. Xung quanh rất nhiều người nhưng chẳng thấy ai để ý, có lẽ họ đã quen cảnh máy bay lên xuống hàng ngày.
Anh Nguyễn Thánh Ngã là người luôn gắn đời mình với quê mới, dọc đường anh kể tôi nghe thời “chân trần đi mở đất”. Anh nói: “Vào năm 1977 con lộ này chỉ là đường đất nhỏ từ khu kinh tế ra Liên Khương. Ngày ấy có hai anh chị thanh niên tiền trạm yêu nhau, họ đi bộ trên đường này ra Ủy ban xã N’Thol Hạ để đăng ký kết hôn bị Fulro bắn chết. Chuyện Fulro Lâm Hà kéo dài khá dai dẳng cho đến năm 1996, khi K’Tách cùng với toán Fulro cuối cùng trở về mới thực sự bình yên.”
Khi đi qua buôn làng bà con gốc Tây Nguyên, bây giờ là thôn văn hóa, ông “Hai Ku” trải lòng: “Việc đi tìm đất mới giữa người miền xuôi và vùng cao không giống nhau. Người Kinh nhìn trên bản đồ phóng tuyến, rồi cho xe ủi làm đường, còn bà con gốc Tây Nguyên gắn với tâm linh. Thông thường già làng cùng trai tráng mang xà gạc đi tiền trạm, nơi nào có núi, có sông suối, bến tắm, bến nước thiêng, cây kơnia thờ thần, rừng ma mới tổ chức di dân, vì họ theo tôn giáo đa thần. Nếu ông không tin, tôi dẫn ông đi gặp già làng K’Prụt…
Người Hà Nội trên cao nguyên xanh
Anh Hà Đức Ái, cựu Trưởng Công an xã Tân Hà, một trong những người Hà Nội đi mở đất ở Lâm Đồng vào năm 1977, nay trở thành đại gia kiêm nhà thơ nổi tiếng trong tỉnh. Năm 2010, kỷ niệm 1000 năm Thăng Long Đông Đô anh được đăng một bài thơ mang tên “Hà Nội của tôi ơi!” trong tuyển tập những bài thơ hay nhất của 10 thế kỷ. Anh quý bài thơ, xem như là đỉnh cao của cuộc đời sáng tác của mình.
Cũng đã trên ba lần, anh Ái điện thoại bảo tôi lên khu kinh tế mới người Hà Nội ở Lâm Hà để biết thế nào là nụ hôn từ biệt của người viễn xứ. Trên đường đi tôi cứ nghĩ anh sống theo kiểu nghệ sĩ nhưng đến nơi không phải thế. Nhà anh là một hiệu buôn kim khí điện máy giữa phố xá sầm uất. Thấy tôi mặc bộ quần áo nhầu nhỉ lấm lem bụi đường, đi chiếc xe máy Trung Quốc, người con trai cả của anh nhìn tôi với gương mặt lạnh lùng. Tôi lấy điện thoại gọi, anh Ái từ trên lầu đi xuống diện trên người bộ quần áo đắt tiền, nước hoa thơm phức. Thấy lạ tôi hỏi “Sao hôm nay đại ca sang thế!” “Sang gì, đang tiếp xui gia đến chơi”. Ông bắt tôi vô phòng tắm cho mượn bộ quần áo đẹp rồi xịt nước hoa, nâng cấp tôi thành người Hà Nội. Anh nói nhỏ vào tai tôi “Thời buổi vật chất lên ngôi, con người thường bắt nhịp từ lớp vỏ. Ông đừng trách tôi. Tối nay ông ngủ đây, sáng mai tôi dẫn ông đi hết huyện Lâm Hà”. Anh Ái cười to mãn nguyện cho mọi người nghe khi bước lên bậc tam cấp cuối cùng. Nghĩ đời cũng lạ.
Đêm Lâm Hà dài và lung linh như tiếng chiêng ngân. Đêm ấy nhà thơ kể tôi nghe cuộc đời của những người đi mở đất như trút hết nỗi lòng.
Chuyện bắt đầu từ năm 1976. Ngày ấy ông Chế Đặng, Tỉnh ủy viên ra Hà Nội họp gặp lại bác sĩ Trần Duy Hưng, Chủ tịch thành phố Hà Nội. Hai ông vốn đã quen biết nhau từ những năm chiến tranh. Trong câu chuyện tâm tình đan xen giữa người và đất, ông bác sĩ chép miệng: “Thủ đô đất chật người đông, nhất là các huyện ngoại thành đất đai xuống cấp ảnh hưởng đến việc canh tác của người làm nông.” Ông Chế Đặng chia sẻ: “Lâm Đồng dân thưa, đất tốt, khí hậu mát mẻ. Hà Nội có thể đưa dân vào cùng làm ăn được không?” Một gợi ý thật bất ngờ nhưng hấp dẫn, bác sĩ Trần Duy Hưng đã đưa ra bàn tại Ban Thường vụ Thành ủy. Chỉ mấy tháng sau, đoàn cán bộ đầu tiên do ông Trần Duy Dương, Phó Chủ tịch thành phố với trên 30 cán bộ vào Lâm Đồng mở đường cho cuộc “thiên di”. Khi vào đến Suối Cạn, đoàn đã định dừng lại nhưng ông Chế Đặng động viên mọi người tiếp tục đi. Là người địa phương nên ông Đặng biết khu căn cứ đơn vị D810 đóng trong kháng chiến. Đường đi khó, đoàn phải đi theo xe ủi như bộ binh mang súng chạy theo xe tăng trong đội hình tác chiến kinh điển. Lúc đến nơi mọi người mới sững sờ khi thấy trước mặt là một thung lũng bằng phẳng xanh tươi có cả tiếng suối reo rì rầm. Đoàn quyết định dừng lại, nơi ấy là trung tâm của huyện lỵ Lâm Hà bây giờ.
***
Đêm đã khuya, ngoài đường vắng ngắt, gió núi từ Đắk Lắk thổi về mênh mang trong bóng tối. Anh Ái dẫn tôi lên sân thượng ở tận lầu ba, hai anh em đi vòng vòng trong sương đêm mới phát hiện nơi chúng tôi đứng là một chòm sáng còn xung quanh là bóng tối mênh mông. Điều ấy cho thấy nơi có người ở chỉ là một dấu chấm nhỏ trên cao nguyên đầy nắng gió này.
Chỉ mới 5 giờ sáng, ông nhà thơ đã thức dậy pha trà, cà phê, đọc lại bài thơ “Hà Nội của tôi ơi!” Có lẽ hồn thơ đã đi vắng mấy năm rồi, nay có dịp gọi về. Chiều hôm qua ông nói với tôi: Lúc làm thơ, mình chỉ cố gắng ghi lại nỗi nhớ quê Hà Nội nhưng không nghĩ là sẽ lọt vào tóp những bài thơ hay 10 thế kỷ. Anh biết! mình là dân Hà Nội gốc, cứ mỗi lần đứng trước hiên nhà khu kinh tế nhìn mưa rừng rơi, nhìn cây thông rùng mình rũ nước, gió thổi xoay chiều lá rừng chao đảo, lại nhớ những cây sấu già ở Hà Nội đến mức mềm lòng. Đối với mình, Hà Nội luôn nằm trong tâm thức có dịp lại òa ra hiện về. Năm 1990 về lại quê với quần áo của một người đi kinh tế, gặp vài người đi bách bộ nói giọng Khu 3, Khu 4, nhìn mình một cách xem thường. Sau chuyến về quê buồn tủi mình mới nhận ra rằng: Dù ai đó có tiền tỉ ở các tỉnh lẻ đổ về Hà Nội xây biệt thự, mua sắm xe con, mang trên người những bộ gió đắt tiền cũng khó trở thành người Hà Nội. Có thể nói rằng Hà Nội có hai mẫu người là người Hà và người Hàng, người Hà là dân giàu tỉnh lẻ hoặc người lao động về thủ đô làm thuê, còn người Hàng là dân xuất thân từ ba mươi sáu phố phường như Hàng Trống, Hàng Buồm, Hàng Bạc, Hàng Ngang…Người Hàng bao giờ cũng lịch thiệp như người Paris chính hiệu!”
Bảy giờ sáng, anh Ái chạy chiếc xe Air Blade mới cứng, mặc bộ quần áo đẹp, trên cổ mang sợi dây chuyền bạc lồng bên trong hai nanh heo rừng, mỗi nanh dài 5cm lắc lư. Thấy lạ tôi hỏi, được anh cho biết “Cái xe, cái áo là dân Hà Nội, còn nanh heo rừng là hình ảnh những người đi mở đất” “Nói như anh, dân Hà Nội đi kinh tế mới phải mang cả nanh cọp à!” Tôi hỏi vui, anh Ái cười.
Sáng hôm ấy, anh chở tôi đi một vòng từ Tân Hà vượt Dốc 800 qua Đinh Văn, Nam Ban… Đến đâu anh cũng kể về lịch sử vùng đất vào những ngày đầu với âm sắc buồn buồn. Anh trải lòng: “Trước khi gia đình mình vào đây, tuy là vô sản thật nhưng vẫn được hưởng nền văn minh đô thị, nhưng đến lúc vào khu kinh tế là một thế giới khác hẳn, có điều gì đó rất gần với thời tiền sử! Lúc mới vào, chúng tôi thường xuyên ăn ngô, rau rừng để chống đói, đêm về đốt lửa sưởi ấm nhưng bây giờ thì khác xa rồi… Buổi trưa anh dẫn tôi đi thăm những người bạn cùng thời trở thành đại gia tỉnh lẻ như chủ trại nuôi hươu Lê Xuân Trường, doanh nghiệp sản xuất tơ lụa Cường Hoàn... Đến những địa danh mang tên Hà Nội như Mê Linh, Đan Phượng, Hoài Đức, Gia Lâm… Nơi nào cũng rộn tiếng cười vui.
Cuối cùng ghé thăm nhà ông Liên Bang dân tộc Chill ở xã Đạ Đờn. Ông Bang bây giờ là một nông dân giỏi có 3ha trồng cà phê mỗi năm thu được 6-7 tấn. Anh Ái cho biết, thời kỳ bà con Hà Nội vào xây dựng kinh tế mới, ông Liên Bang là Trưởng ban quân pháp Fulro. Khi đến nhà, chúng tôi nhắc đến chuyện xưa, ông Bang xua tay: “Không nhắc tới chuyện cũ xấu lắm. Nó phong như vậy nhưng ở trong rừng đói khổ, có lương bổng gì đâu, phải đào củ mài củ sắn mà ăn, quần áo về làng cướp của dân thôi. Sau này quay về, được chính quyền khoan hồng giúp đỡ, cái đầu mình mới sáng ra đó chớ…”
***
Rời khu kinh tế mới Hà Nội buổi chiều trời hong hong nắng cùng với chị bạn thân Nguyễn thị Phương Liên là nhà thơ Phó Chủ tịch Hội chiến sĩ Trường Sơn tỉnh Lâm Đồng, dân Hà Nội định cư Lâm Hà. Hai chúng tôi đứng trên Đồi 800 nhìn được toàn cảnh. Lâm Hà bây giờ là một huyện giàu, vườn cây xanh mướt, nhà đẹp mọc lên như nấm. Tôi nhớ ba đứa con nhỏ của nhà thơ “Hai Ku” ngày nào đã trở thành kỹ sư. Tôi nhớ anh Ái nói với tôi trong khắc khoải về những ngày đầu gian khó./.
