Chu Văn An - người thầy của muôn đời
NGUYỄN CẢNH CHƯƠNG
Chu Văn An (1292-1370) là một trong những nhà giáo có ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử giáo dục Việt Nam, được người Việt qua các thế hệ tôn vinh là “Vạn thế sư biểu” - người t hầy của muôn đời. Ông không chỉ được biết đến với tài năng xuất chúng và sự tận tâm trong sự nghiệp giáo dục, mà còn là một nhà Nho chính trực, đại diện cho phẩm chất đạo đức và khí phách của tầng lớp trí thức Đại Việt. Vào tháng 11 năm 2019, Đại hội đồng UNESCO đã thông qua Nghị quyết vinh danh Chu Văn An, cùng Việt Nam kỷ niệm 650 năm ngày mất của ông vào năm 2020. Đây là lần thứ tư một người Việt Nam được UNESCO tôn vinh, sau Anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi, Đại thi hào Nguyễn Du và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhân dịp ngày Quốc tế Giáo dục, bài viết này sẽ phân tích sâu hơn về cuộc đời, sự nghiệp và những di sản quý báu mà Chu Văn An đã để lại cho nền giáo dục Đại Việt và các thế hệ sau.
Theo Nguyễn Huệ Chi trong Từ điển Văn học (Bộ mới), Chu Văn An, còn gọi là Chu An, tự Linh Triệt, thụy Văn Chinh, hiệu Tiều Ẩn, sinh vào cuối thế kỷ XIII tại xã Thanh Liệt, thuộc hội trấn Thượng Phúc (nay là huyện Thanh Trì, Hà Nội). Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng bởi trí tuệ sắc sảo, tinh thần hiếu học và sự vượt trội trong Nho học. Tuy đỗ Thái học sinh (tương đương tiến sĩ) - một trong những danh hiệu cao quý thời bấy giờ, Chu Văn An không theo con đường làm quan như nhiều nhà Nho khác. Thay vào đó, ông lựa chọn sự nghiệp giáo dục, chú trọng truyền bá tri thức và bồi dưỡng đạo đức cho thế hệ trẻ, cống hiến cho triều đình và xã hội, mở ra con đường riêng biệt trong cuộc đời mình. Quyết định này không chỉ thể hiện tinh thần tự do và trách nhiệm của một người thầy, mà còn đặt nền móng vững chắc cho sự nghiệp giáo dục của ông, để lại dấu ấn sâu đậm trong nền giáo dục Đại Việt. Thầy Chu Văn An giảng dạy học trò từ cấp ấu học, trung tập đến đại tập (tương ứng với bậc vỡ lòng, tiểu học, trung học và đại học). Với mỗi cấp học, ông áp dụng những phương pháp giảng dạy khác nhau, dựa trên khả năng và trình độ của học trò.
Khởi đầu sự nghiệp giáo dục tại ngôi trường đơn sơ ở làng Huỳnh Cung, gần làng Quang quê mẹ, Chu Văn An đã xây dựng một môi trường học tập hiệu quả dù trong điều kiện thiếu thốn. Ngay cả tại nơi thôn quê, ông vẫn lập nên thư viện phục vụ cho việc học, thể hiện sự chu đáo và tâm huyết trong sự nghiệp "trồng người". Chính sự tận tụy, nghiêm khắc nhưng đầy nhiệt huyết của ông đã không chỉ truyền cảm hứng mạnh mẽ cho học trò mà còn khẳng định vai trò của ông như một biểu tượng mẫu mực của giáo dục, để lại di sản quý giá cho các thế hệ mai sau. Danh tiếng về tài năng và đức độ của thầy Chu Văn An đã lan xa, thu hút học trò từ khắp nơi tìm về trường Huỳnh Cung để học tập. Thầy Chu An nổi bật với phương pháp giảng dạy nghiêm khắc nhưng đầy tận tâm. Ông không chỉ truyền đạt tri thức mà còn đặc biệt chú trọng việc rèn luyện đạo đức, nhân cách cho học trò. Hơn thế, thầy luôn khơi dậy trong từng môn sinh ý thức sâu sắc về trách nhiệm đối với nhân dân và đất nước.
Nhờ phương pháp giảng dạy đặc biệt và tinh thần tận tụy, trường Huỳnh Cung đã đào tạo được nhiều học trò xuất sắc. Chẳng hạn, trong kỳ thi năm 1314 dưới thời vua Trần Minh Tông, hai học trò của thầy là Lê Quát và Phạm Sư Mạnh đã đỗ Thái học sinh, trở thành những nhân tài quan trọng trong triều đình nhà Trần. Lê Quát sau này được thăng đến chức Thượng thư. Cuốn Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam đã ghi nhận: “Chu Văn An là thầy giỏi nhưng nghiêm khắc, trọng tài đức của học trò và ghét những người cậy giàu ham chơi. Học trò của ông có nhiều người giỏi, có công giúp nước như Phạm Sư Mạnh, Lê Quát, hai quan lớn của triều Trần”.
Tình yêu nghề và sự tận tâm của Chu Văn An được thể hiện qua sự giản dị, kiên trì trong việc truyền dạy tri thức và rèn luyện đạo đức cho học trò. Với ông, giáo dục không đơn thuần là việc truyền đạt kiến thức, mà còn là một nhiệm vụ cao cả nhằm nuôi dưỡng nhân cách, phẩm chất và tinh thần trách nhiệm công dân cho thế hệ trẻ. Chu Văn An luôn tin rằng, một người thầy không chỉ cần giỏi kiến thức mà còn phải là tấm gương sáng về đạo đức và sự chính trực để học trò noi theo. Trong quan niệm giáo dục của ông, kiến thức và đạo đức là hai yếu tố không thể tách rời. Ông cho rằng tri thức chỉ mang lại giá trị thực sự khi được gắn liền với lòng nhân ái, sự chính trực và tinh thần trách nhiệm đối với cộng đồng. Vì vậy, ông luôn đối xử công bằng với tất cả học trò, không phân biệt giàu sang hay nghèo khó, tạo điều kiện để họ học tập và phát triển toàn diện. Quan điểm giáo dục tiến bộ này đã góp phần làm nên sự nghiệp giáo dục rực rỡ và tầm ảnh hưởng lâu dài của Chu Văn An trong lịch sử Việt Nam.
Danh tiếng và uy tín của Chu Văn An lan tỏa khắp nơi, khiến ông được vua Trần Minh Tông mời giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám - cơ quan giáo dục cao nhất của triều đình. Việc đảm nhiệm vị trí này không chỉ là sự ghi nhận tài năng xuất chúng của ông mà còn khẳng định tầm ảnh hưởng sâu rộng của ông đối với nền giáo dục Đại Việt. Trong vai trò này, Chu Văn An đã biên soạn bộ Tứ thư thuyết ước (tóm tắt 4 bộ sách lớn: “Luận ngữ”, “Mạnh tử”, “Đại học”, “Trung dung”), một tài liệu giảng dạy cô đọng và dễ hiểu, giúp học trò tiếp cận tri thức một cách hệ thống, hiệu quả. Dưới sự dẫn dắt của ông, Quốc Tử Giám đã trở thành trung tâm đào tạo nhân tài hàng đầu của đất nước. Như trên đã đề cập đến, nhiều học trò xuất sắc của ông, như Lê Quát và Phạm Sư Mạnh, sau này trở thành những nhân vật trụ cột của triều đình, đóng góp quan trọng vào việc xây dựng và bảo vệ quốc gia. Chu Văn An cũng trực tiếp giảng dạy cho Thái tử Trần Vượng, sau này là vua Trần Hiến Tông được ca ngợi là một minh quân, khi ở ngôi vua “không có việc làm lầm lỗi”, cũng bởi “có bầy tôi hiền giúp việc chính sự, trên dưới đều cùng nhau sửa sang” (theo Lịch triều hiến chương loại chí - Phan Huy Chú). Nhờ những chính sách sáng suốt và sự giáo dục bài bản từ ông, triều đại Trần Hiến Tông đã đạt được sự ổn định và thịnh trị, để lại dấu ấn rực rỡ trong lịch sử Đại Việt.
Chu Văn An còn là biểu tượng cho tinh thần chính trực, không khoan nhượng với cái xấu. Khi triều đình dưới thời vua Trần Dụ Tông rơi vào tình trạng rối ren, tham nhũng lan tràn, ông đã can đảm dâng "Thất trảm sớ", yêu cầu xử lý bảy kẻ nịnh thần. Đây là hành động thể hiện tinh thần trách nhiệm cao cả và lòng yêu nước sâu sắc của một nhà giáo, người không ngần ngại đấu tranh vì sự trong sạch của bộ máy triều đình. Tuy nhiên, khi lời can gián của ông bị phớt lờ, Chu Văn An đã quyết định từ quan, rời bỏ chính trường để về sống ẩn dật tại núi Phượng Hoàng (Chí Linh, Hải Dương).
Dù rời xa triều đình, Chu Văn An vẫn tiếp tục sự nghiệp "trồng người". Tại núi Phượng Hoàng, ông mở trường, giảng dạy cho học trò và nghiên cứu y học, làm thơ. Ông sống cuộc đời thanh bạch, không màng danh lợi, toàn tâm toàn ý với giáo dục và cộng đồng. Chính tinh thần này đã khiến ông trở thành hình mẫu lý tưởng cho các thế hệ người Việt noi theo.
Di sản mà Chu Văn An để lại không chỉ là những học trò xuất sắc hay những tác phẩm kinh điển mà còn là tấm gương sáng ngời về đạo đức và trách nhiệm xã hội. Ông được nhớ đến như một biểu tượng cho sự kết hợp hoàn hảo giữa tài năng, đạo đức và lòng yêu nước. Những nguyên tắc giáo dục của ông, nhấn mạnh việc rèn luyện cả tri thức và phẩm chất, vẫn là tấm gương cho giáo dục Việt Nam đến ngày nay. Học trò của ông, dù làm quan to hay vinh hiển, đều giữ trọn lòng kính trọng đối với người thầy vĩ đại. Sử sách ghi lại rằng, ngay cả các đại thần triều đình khi đến thăm ông vẫn hành lễ, thể hiện sự tôn kính tuyệt đối. Ngược lại, những học trò không giữ được phẩm hạnh đều bị ông nghiêm khắc nhắc nhở, thậm chí từ chối tiếp đón. Sự nghiêm minh của ông càng khiến ông được kính yêu và ngưỡng mộ. Tên tuổi Chu Văn An không chỉ gắn liền với lịch sử giáo dục mà còn trở thành biểu tượng của văn hóa và đạo đức Việt Nam. Các tác phẩm như Tiều Ẩn thi tập và Tứ thư thuyết ước tiếp tục lan tỏa giá trị tri thức và nhân văn, giúp hậu thế hiểu rõ hơn về tư tưởng và tinh thần của một nhà giáo vĩ đại.
Chu Văn An được hậu thế tôn vinh là “Vạn thế sư biểu” - Người thầy của muôn đời, không chỉ bởi những cống hiến to lớn trong lĩnh vực giáo dục, mà còn vì ông là tấm gương sáng về đạo đức, nhân cách và tinh thần yêu nước. Ông trở thành biểu tượng bất diệt của nền giáo dục Việt Nam, là nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho các thế hệ giáo viên và học sinh noi theo. Ngày nay, tên tuổi ông được khắc ghi qua những ngôi trường mang tên ông trên khắp cả nước, và ngày giỗ của ông được tổ chức trọng thể, là dịp để tưởng nhớ và tri ân những giá trị vĩ đại mà ông đã để lại.
Không chỉ là một nhà giáo ưu tú và một nhà Nho chính trực, Chu Văn An còn là biểu tượng trường tồn của lòng yêu nước và khát vọng xây dựng một xã hội công bằng, văn minh. Những giá trị đạo đức, tri thức và tinh thần mà ông truyền tải vẫn mãi là tài sản quý báu của dân tộc, tiếp tục soi sáng con đường giáo dục và văn hóa của Việt Nam qua nhiều thế hệ. Tên tuổi và di sản của ông chính là minh chứng cho sự vĩ đại của một nhà giáo không chỉ giỏi nghề mà còn sống hết mình vì đất nước và nhân dân./.
