Những giá trị văn hóa độc đáo của người Mạ
THANH DƯƠNG HỒNG
Lâm Đồng hiện có 43 dân tộc; trong đó 3 dân tộc thiểu số (DTTS) bản địa có nguồn gốc lâu đời nhất là K’Ho, Mạ và Chu Ru. Về dân số, người Mạ (còn gọi Mạ Xốp, Mạ Tô, Mạ Krung, Mạ Ngăn…) đứng thứ 2 sau người K’Ho; song về phong tục, tập quán và các giá trị văn hóa độc đáo thì văn hóa người Mạ rất phong phú…
Kết cấu cộng đồng
Cũng giống các DTTS trên dọc dãy Tây Nguyên, người Mạ có tập tục sinh sống tập trung từng buôn và làm nông nghiệp. Tộc người Mạ ở Lâm Đồng hiện có khoảng 43.000 người; sống tập trung chủ yếu tại các địa bàn phía Nam: TP.Bảo Lộc, huyện Bảo Lâm, Đạ Huoai, Đạ Tẻh, Cát Tiên. Trong đó, Bảo Lâm có người Mạ đông nhất: Khoảng 17.000 người, chiếm 50,2% dân số trong toàn huyện.
Theo nhiều nghiên cứu, dù cách thiết kế về đời sống, lao động, sinh hoạt, hệ thống các phong tục, tập quán, tín ngưỡng… của các DTTS bản địa nói chung có nét giống nhau. Nhưng so với các tộc người khác, người Mạ có mối quan hệ huyết thống trong từng gia đình, từng dòng tộc và kết cấu cộng đồng chặt chẽ, bền vững hơn.
Bởi sống dựa vào nông nghiệp, gắn bó với nương rẫy, núi rừng, sông suối, với lúa, ngô… nên người Mạ có tín ngưỡng đa thần; họ tôn thờ Yàng (trời) - xem trời là vị thần cao nhất; kế đến là các vị thần linh đảm trách từng lĩnh vực. Theo quan niệm của cộng đồng các DTTS, những vị thần này đã ban phát cho họ mưa thuận, gió hòa để mùa màng bội thu, cuộc sống no, ấm… (thần núi, thần sông, thần lửa, thần nước, thần mặt trời, thần lúa…) nên con cháu họ đời này qua đời khác luôn nhắc nhở nhau phải hàm ơn, tôn kính.
Cuộc sống hiện đại hôm nay tác động đã làm cho một số lễ hội dân gian, lễ hội truyền thống, phong tục, tập quán của người DTTS bị mai một, lãng quên, thậm chí mất dần; song trong các tộc người, nhất là người Mạ vẫn còn lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống cốt lõi nhất như: Cồng chiêng, đan lác, làm đồ gốm, rượu cần, sản suất các vật dụng sinh hoạt, trang phục (túi xách, cườm đeo cổ, vòng đeo tay, dây thổ cẩm quấn đầu…).
Đặc biệt, yếu tố chi phối và quyết định đến việc gìn giữ sự kết cấu chặt chẽ trong đời sống tinh thần của cộng đồng người Mạ; điểm khác biệt giữa tộc người Mạ với các DTTS khác đó là chế độ phụ quyền. Hình thái hôn nhân và gia đình của người K’Ho và Chu Ru theo chế độ mẫu hệ; người Mạ thực hiện theo chế độ phụ hệ. Ở người Mạ, vai trò người đàn ông được khẳng định từ việc chủ động đi tìm bạn đời, kết hôn và quyết định toàn bộ đời sống gia đình. Dù người đàn ông giữ “trụ cột” gia đình; nhưng vai trò người phụ nữ vẫn được tôn trọng, phát huy; không “trọng nam, khi nữ” hay gia trưởng, độc đoán mà vợ chồng, nam nữ bình đẳng, bình quyền.
Trong gia đình người Mạ, vợ chồng bình đẳng, con trai, con gái đều được nuôi dạy và đối xử như nhau, không có sự phân biệt. Việc nuôi dạy con cái là trách nhiệm chung của cả cha và mẹ; thậm chí người mẹ còn có vai trò quan trọng hơn, bởi gần gũi hơn trong việc dạy dỗ, trao truyền những tập tục văn hóa, những phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc mình cho con cái; việc cư xử trong dòng họ, buôn bản, cộng động xã hội… theo nề nếp luật tục. Đây là nét riêng, là giá trị văn hóa truyền thống độc đáo của tộc người Mạ.
Một hình thái nữa cũng đã góp phần gìn giữ, nói đúng hơn “níu giữ” tính kết cấu huyết thống gia đình người Mạ bền chặt, đó là việc duy trì các căn nhà dài. Nhiều già làng người Mạ giải thích rằng, khi con trai cưới vợ về sống chung với gia đình bố mẹ (không bị “bắt chồng” như người K’Ho hay Chu Ru), bố mẹ cho nối vào căn nhà sàn đang ở thêm một gian nhà sàn riêng dành cho đôi vợ chồng trẻ. Cứ vậy, căn nhà sàn dài mãi, dài thêm ra (nếu gia đình có nhiều con trai). Sinh hoạt chung trong một căn nhà cũng là cơ hội để ông bà, cha mẹ giáo dục con, cháu trưởng thành và gắn kết các thành viên trong mỗi gia đình người Mạ bền chặt.
Tại Festival Hoa Đà Lạt lần thứ XIII tổ chức cuối năm 2019, Ban Tổ chức đã dụng ý cho tái hiện căn nhà dài của người Mạ tại bờ hồ Xuân Hương - Đà Lạt, cùng với việc trưng bày các vật dụng sinh hoạt hàng ngày của người Mạ xưa (gùi, sọt, chum, chóe, cối, chày giã gạo, xà gạt, khung cửi, rổ bắt cá…) và các phụ nữ Mạ ngồi dệt thổ cẩm để giới thiệu với du khách. Quan sát suốt hơn 2 tuần lễ diễn ra Festival Hoa Đà Lạt, đây là “điểm nhấn” mới lạ, hấp dẫn đã thu hút đông đảo các đoàn du khách trong và ngoài nước tham quan, nghiên cứu, trải nghiệm...
Có thể nói, từ việc thiết kế đời sống; hình thái hôn nhân; chế độ phụ quyền và ứng xử nhân văn, hiện đại, cùng với việc lưu giữ kiểu sống tập trung trong những căn nhà sàn dài của người Mạ là yếu tố tạo ra sự kết cấu bền chặt gia đình, dòng tộc và cộng đồng xã hội người Mạ ở Lâm Đồng đã hơn một thế kỷ qua…
Các giá trị văn hóa độc đáo của người Mạ
Ngoài những nét văn hóa “vượt trội” nói trên, trong đời sống tinh thần của người Mạ hiện nay còn lưu giữ khá nhiều các giá trị văn hóa độc đáo. Đó là những giá trị về đạo đức xã hội, lòng thủy chung trong đời sống vợ chồng của người Mạ.
Ông K’Wi (dân tộc Mạ), nguyên Phó Bí thư Huyện ủy Bảo Lâm chia sẻ: Vợ chồng người Mạ được xây dựng trên nền tảng tình yêu và luật tục. Người Mạ quan niệm: Vợ chồng như chuôi dao và lưỡi dao, sự kết giao vợ chồng đã được thần linh chứng kiến. (Bởi trong nghi thức lễ cưới, chủ hôn sau khi cúng Yàng trùm lên người đôi vợ chồng trẻ một tấm vải thổ cẩm mới dệt; trong tấm thổ cẩm, hai người phải chạm trán nhau 7 lần); đó là lời thề trước thần linh sẽ chung thủy trọn đời. Cho nên, vợ chồng người Mạ ít khi ly hôn, hay ngược đãi nhau và họ xem đây là chuyện rất hệ trọng…
Tuy nhiên, người Mạ cũng có những cuộc ly hôn. Nguyên nhân xuất phát từ vợ hoặc chồng lười làm ăn, ngoại tình, trục trặc trong tâm sinh lý, hoặc không có con… Người gây ra việc ly hôn bị xử phạt rất nặng, phải “bồi thường” cho người kia. Trong cuộc sống hiện đại ngày nay, đạo lý này có lẽ khiến chúng ta cũng phải suy ngẫm.
Bên cạnh việc vợ chồng đối xử tôn trọng lẫn nhau trong gia đình người Mạ, dường như có sự “ngầm” phân công: Những công việc nặng nhọc (làm rẫy, xây nhà…) do người đàn ông gánh vác. Những việc nhẹ hơn, cần sự khéo léo, đảm đang như trồng, tỉa, dệt vải, chăm con… do người phụ nữ đảm trách. Con gái người Mạ từ 8 -10 tuổi được mẹ truyền dạy nghề đan lát, thêu thùa… Do vậy, trong khi các DTTS bản địa, đặc biệt người Chu Ru không còn duy trì nghề dệt thổ cẩm, thì nghề dệt thổ cẩm phát triển khá mạnh trong các buôn làng của người Mạ. Đây là nghề truyền thống tổ tiên tộc người Mạ được truyền từ đời này qua đời khác.
Trong cộng đồng người Mạ hiện tồn tại rất nhiều lễ hội văn hóa, lễ hội dân gian, dân vũ. Đó là các lễ hội lớn diễn ra trong vòng một năm như: Nhô Rờ he - lễ hội mừng lúa mới, Nhô năng brê - lễ xem rừng xem đất, Nhô tăm snơm - lễ xin thần linh giúp cho hạt lúa lên đều, trổ nhiều bông, Nhô rơmul - lễ xin tuốt lúa, Nhô nđan măt kòn- lễ đặt tên cho đứa trẻ mới sinh, Ngai bơ thi bồc - là lễ bỏ mả, nghi lễ lớn nhất trong vòng đời nguời, lễ này thường diễn ra đêm hôm trước để ngày hôm sau người Mạ mang thi hài người thân đã chết đi an táng, cầu mong cho linh hồn người chết được siêu thoát…
Trong di sản văn hóa, hiện người Mạ còn lưu giữ nhiều loại hình văn hóa rất đa dạng và độc đáo, tiêu biểu như: Truyền thuyết, truyện cổ tích, các bài hát dân ca Mạ (yal yau), chuyện kể, văn hóa cồng chiêng, văn hóa đàn đá B’Đạ; sử thi Mạ, dân ca, dân vũ với các làn diệu: K’Dùng - K’Làng, Sềm N’Drao…
Điều làm cho các nhà lãnh đạo, nhà quản lý văn hóa ở địa phương và các nhà nghiên cứu về văn hóa hết sức ngạc nhiên là trước sự giao lưu, tiếp biến văn hóa; trước sự “xâm lăng văn hóa” và dưới tác động của cuộc sống hiện đại, tộc người Mạ ở Lâm Đồng vẫn giữ được các giá trị văn hóa đặc trưng, nét văn hóa riêng và độc đáo của dân tộc mình.
Trong dòng chảy của cuộc sống đương đại, đến nay đã có nhiều tộc người DTTS ở Lâm Đồng (kể cả các địa phương khác) không còn lưu giữ bản sắc riêng của dân tộc mình; thậm chí chính con cháu họ muốn... lãng quên.
Một đề tài nghiên cứu khoa học mới đây về văn hóa các DTTS Lâm Đồng cho thấy, hiện nay đa số nam nữ thanh niên DTTS không thích mặc trang phục dân tộc mình thay vào đó là các kiểu âu phục: Quần jean, áo phông, đi giày Tây, comple, ghile... Đáng buồn nhất là ngày càng thưa dần, vắng dần những điệu cồng, lời chiêng và các đêm lễ hội đậm chất Tây Nguyên trong các buôn làng người DTTS... Bởi vậy, hàng năm Sở VH,TT & DL Lâm Đồng nỗ lực phối hợp với Phòng Văn hóa - Thông tin và UBND các huyện, thành phố trong tỉnh tổ chức các lớp truyền dạy đánh cồng, chiêng, dạy các điệu múa tập thể cho nam, nữ thanh niên các DTTS.
Qua đó mới thấy, việc cộng đồng người Mạ đã và đang tự bảo tồn và phát huy rất tốt văn hóa truyền thống của dân tộc mình là điều đáng quý. Riêng huyện Bảo Lâm, nhiều năm qua việc bảo tồn văn hóa của người Mạ luôn được sự quan tâm, hỗ trợ cả về vật chất lẫn tinh thần của cấp ủy, chính quyền, các Ban ngành, đoàn thể từ huyện đến cơ sở. Theo thống kê trên địa bàn huyện có tới 14 đội cồng chiêng với 218 bộ chiêng các loại và 25 nghệ nhân người Mạ đã được UBND tỉnh Lâm Đồng công nhận. Đội cồng chiêng 02 xã Lộc Bắc và Lộc Tân hoạt động rất bài bản, chuyên nghiêp. Đội cồng chiêng xã Lộc Bắc đã ra Hà Nội biểu diễn phục vụ Hội đồng khoa học UNECO; 02 đội cồng chiêng xã Lộc Bắc và Lộc Tân được mời biểu diễn nhiều nơi phục vụ Nhân dân không chỉ người DTTS mà trong các dịp lễ lớn của đất nước, các sự kiện chính trị, văn hóa của địa phương và đạt nhiều thành tích cao trong các liên hoan, lễ hội tổ chức cấp tỉnh và ở Trung ương đã được UBND tỉnh Lâm Đồng và Bộ VH, TT- DL tặng nhiều Bằng khen...
Những vấn đề đặt ra
Theo ông K’Wi, ngoài công tác tuyên truyền, giáo dục và sự quan tâm chỉ đạo, hỗ trợ từ các dự án, chương trình của Chính phủ, các Bộ, ngành Trung ương và địa phương, điều cốt lõi và quan trọng nhất đó chính là niềm tự hào, ý thức tự gìn giữ và phát huy văn hóa dân tộc mình của chính cộng đồng người Mạ.
Tuy nhiên, dân tộc Mạ cũng nằm trong vòng xoáy của cuộc sống đương đại; một số giá trị văn hóa người Mạ dần rơi vào lãng quên. Theo chia sẻ của các già làng là có nhiều nguyên nhân, trong đó nguyên nhân rất “chính” là đa số các hộ đồng bào DTTS còn nghèo, lo bươn chải kiếm sống nên không mấy mặn mà với các lễ hội truyền thống. Một thực tế nữa là số già làng, nghệ nhân giàu tâm huyết với văn hóa dân tộc đã lớn tuổi, già yếu và mất dần. Nếu không có thế hệ được trao truyền, kế thừa, một ngày không xa văn hóa Mạ và các DTTS khác đứng trước nguy cơ thất truyền.
Dù người Mạ còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa đặc sắc; song đến nay hệ thống nhà sàn dài dần thay bằng những ngôi nhà xây kiên cố; con cháu không sống chung với bố mẹ mà thích sống riêng - mối quan hệ huyết thống, dòng tộc có xu hướng nhạt dần. Các vật dụng ngày xưa trong gia đình người Mạ lạc hậu với cuộc sống hiện đại; tốc độ đô thị hóa lan đến các vùng nông thôn, vùng đồng bào DTTS… tác động đến tư duy và nếp sống của người Mạ. Đây là “bài toán” chưa có đáp án giữa phát triển và bảo tồn các giá trị văn hóa độc đáo người Mạ nói riêng, các DTTS nói chung…/.
