Văn hóa tộc người Chu Ru ở Lâm Đồng
THANH DƯƠNG HỒNG
Lâm Đồng có 3 dân tộc thiểu số bản địa có nguồn gốc lâu đời là K’Ho, Mạ và Chu Ru. Tộc người Chu Ru có dân số ít nhất chiếm tỉ lệ khoảng 2% dân số toàn tỉnh. Tuy nhiên, hiện nay trong cộng đồng người Chu Ru còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa độc đáo; đó là các nghề truyền thống, những vật dụng trong lao động, sinh hoạt văn hóa tinh thần; đặc biệt, các điệu dân ca, dân vũ, chuyện cổ Chu Ru…
Văn hóa Chu Ru
Người Chu Ru ở Lâm Đồng sống chủ yếu 1 phần của huyện Đức Trọng và tập trung đông nhất ở huyện Đơn Dương, tiếp giáp tỉnh với Ninh Thuận - địa phương có tỷ lệ người Chăm sinh sống khá đông và lâu đời.
Theo tập quán, người Chu Ru quen sống tập trung trong các làng (plei), hay thôn, có tính bền vững cao. Một làng (thôn) có nhiều dòng họ người Chu Ru hoặc cũng có làng có các dân tộc khác cùng sinh sống khá thuận hòa. Ví như làng Diom A (xã Lạc Xuân) có hai dòng họ: Touneh và B’nahria; làng Diom B (xã Lạc Xuân) có 3 dòng họ: Đơlơng, K’bao B’nuh và Jơ Nơng Sang, làng B’kău (xã Tu Tra) có 3 dòng họ: Crugiang, B’nahria và M’hỏi. Hiện nay trong cả 3 làng này đều có người K’Ho, người Ra Glai và người Kinh cùng cư trú.
Các già làng kể lại, tổ tiên người Chu Ru xưa thường sống quần tụ theo từng dòng tộc (họ); nhưng đến nay cuộc sống có nhiều thay đổi, đặc biệt là sự giao thoa văn hóa, “chung đụng” với dân tộc khác, nên người Chu Ru đã sống đan xen với các dân tộc khác trên cùng một địa bàn.
Nhiều nghiên cứu về nguồn gốc cho rằng, người Chu Ru rất giống với người Chăm nên đã làm nhiều người nhầm lẫn người Chu Ru là người Chăm sống ở vùng Duyên hải Nam Trung Bộ (chủ yếu tỉnh Ninh Thuận). Ngôn ngữ Chu Ru theo ngữ hệ Mã Lai - Đa Đảo. Song, do cư trú xen kẽ với người K’Ho và quá trình giao thoa văn hóa, nên một bộ phận người Chu Ru nói tiếng K’Ho (thuộc ngữ hệ Môn-Khmer).
Điều thú vị là trang phục của người Chu Ru rất giống trang phục của người Chăm. Các cô gái Chu Ru với chiếc khăn màu trắng quấn từ trước ngực ra sau lưng, vòng qua vai, tạo thành chiếc áo với những đường chỉ màu óng ánh rủ xuống 2 ống tay. Dải hoa văn được dệt bằng chỉ đỏ, chạy dọc mép khăn làm cho chiếc áo, dù không có một đường may vẫn nổi bật trên chiếc váy màu đen. Trang phục của nam giới Chu Ru đơn giản hơn, người nam thường choàng một tấm khăn chéo qua người, hoặc mặc áo dài màu đen, váy trắng, đầu quấn khăn trắng khi tham dự các lễ hội, hay vào các ngày lễ, Tết…
Cũng giống như người K’Ho, hôn nhân gia đình của người Chu Ru theo chế độ mẫu hệ; người phụ nữ có vai trò rất quan trọng trong cuộc sống gia đình. Khi đến tuổi trưởng thành thiếu nữ Chu Ru tự tìm hiểu, ưng ý chàng trai nào đó sẽ báo với bố mẹ. Dòng họ nhà gái sẽ “đi hỏi” chàng trai đó. Khi bên nhà trai đồng ý sẽ tiến hành tục thách cưới và đưa sính lễ cưới cho nhà trai, đôi nam nữ về chung sống và con cái lấy họ mẹ…
Tôi đã có nhiều lần đi về các vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở các địa phương của tỉnh Lâm Đồng; nhiều dịp gặp gỡ, trò chuyện với một số già làng và những người có uy tín trong các tộc người bản địa. Điều rất đáng mừng là đến nay, trước thực trạng văn hóa của các dân tộc thiểu số dần bị mai một “lãng quên”, thì tộc người Chu Ru vẫn còn lưu giữ khá nhiều sản phẩm độc đáo, phản ánh đời sống văn hóa tinh thần của người Chu Ru xưa. Đó là các nghề truyền thống lâu đời như: Làm gốm, đúc nhẫn bạc; các vật dụng phục vụ trong lao động, sản xuất, trong các lễ hội văn hóa cộng đồng như: Cồng chiêng, kèn (Rơke), trống, đồng la (Sar), R’tông, Kwao, Tenia… là những nhạc cụ truyền thống độc đáo của người Chu Ru xưa.
Tuy vậy, một thực tế thật đáng lo ngại; đó là một số nghề và nhiều giá trị văn hóa của người Chu Ru đang dần “biến mất”. Ví như, tại xã Tu Tra từng có làng nghề đúc nhẫn bạc nổi tiếng, đã đem lại sự sung túc, giàu có và là niềm tự hào một thời của người Chu Ru. Thế nhưng hiện tại chỉ còn duy nhất một gia đình (một người) “leo lắt”, cố níu giữ nghề truyền thống quý giá bao đời của tổ tiên họ, đó là nghệ nhân Ya Tuất (xã Tu Tra, huyện Đơn Dương) người cuối cùng còn lưu giữ nghề đúc nhẫn bạc. Ya Tuất trầm ngâm: “Mình làm để nhớ nghề thôi”… Tôi hiểu, đằng sau câu nói bỏ lửng ấy là cả niềm tâm huyết của người đàn ông Chu Ru muốn níu giữ hồn cốt tổ tiên - nét văn hóa đặc sắc và hết sức độc đáo, thể hiện óc thẩm mĩ và khả năng nghệ thuật từ xa xưa của tộc người Chu Ru sống trên vùng đất Nam Tây Nguyên hùng vĩ.
“Nhầm lẫn” người Chu Ru với người Chăm
Ngoài sự “nhầm lẫn” giữa người Chu Ru ở Lâm Đồng và người Chăm ở Ninh Thuận nói trên, một thực tế cũng khá thú vị nữa là trong cộng đồng người Chu Ru trước nay không tồn tại nghề dệt thổ cẩm. Do đó trang phục của người Chu Ru đều phải đặt mua của người Chăm ở Ninh Thuận. Đây cũng là lý do thú vị để các nhà nghiên cứu có lý giải thích: Vì sao trang phục của người Chu Ru (ở Lâm Đồng) rất giống trang phục của người Chăm (ở Ninh Thuận). Bên cạnh đó, ngôn ngữ Chu Ru và người Chăm theo ngữ hệ Mã Lai - Đa Đảo. Và người ta cũng “có lý” để… nhầm lẫn người Chu Ru (Lâm Đồng) là người Chăm Ninh Thuận. Ngoài ra cũng do sống gần gũi với các dân tộc khác nên trang phục của người Chu Ru còn giống trang phục của người K’ Ho, Mạ bản địa...
Cũng như các dân tộc khác, trước nay người Chu Ru sống dựa vào nông nghiệp (trồng lúa, cà phê, hoa màu, chăn nuôi gia súc, gia cầm)… Do đó người Churu có tín ngưỡng đa thần và có hệ thống lễ nghi nông nghiệp khá phong phú. Đặc biệt, tộc người Chu Ru rất khéo tay được thể hiện qua nghề làm gốm, đúc nhẫn bạc. Những làng nghề như: Bkăn, Krang gõ, Krang chớ... từng nổi tiếng với nghề làm gốm và đúc nhẫn bạc của người Chu Ru trước đây.
Theo già làng Ya Loan (80 tuổi, hiện sống ở xã Tu Tra) khoảng 20 năm trở lại đây, sản phẩm các nghề truyền thống của người Chu Ru như gốm và nhẫn bạc bà con làm ra không bán được, không ai trao đổi (đổi lúa, gạo, trâu, bò, chum, chóe, vải vóc…), vì rất ít người còn có nhu cầu sử dụng nên bà con bỏ và mất dần…
Cũng có ý kiến cho rằng, nghề gốm của người Chu Ru ở Lâm Đồng, có nguồn gốc xa xưa từ vùng người Chăm Ninh Thuận. Bởi 2 địa phương này tiếp giáp nhau; trải qua quá trình buôn bán, giao thương đã truyền nghề cho nhau. Bất luận đúng, sai; chỉ biết rằng thêm một lần nữa người ta có lý khi đề cập về nét giống nhau giữa người Chu Ru và người Chăm.
Cần giữ gìn văn hóa đặc sắc của người Chu Ru
Trong di sản văn hóa của người Chu Ru hiện nay còn lưu giữ được vốn ca dao, tục ngữ khá phong phú; nổi bật là những bài hát, dân ca, dân vũ, kể chuyện cổ… ca ngợi chế độ mẫu hệ, vai trò người phụ nữ trong xã hội. Trong đó, nhiều truyện cổ phản ánh cuộc đấu tranh của con người với thiên nhiên, thú dữ để bảo vệ cuộc sống dân làng và để sinh tồn.
Ngày nay cộng đồng người Chu Ru còn lưu truyền một số trường ca, truyện cổ mà các già làng thường kể lại cho con cháu nghe bên bếp lửa mỗi khi nông nhàn hay trong các lễ hội. Trong đó “Ơ khan Tơ rơ can” là những câu chuyện rất cổ; nội dung mỗi câu chuyện cổ ẩn chứa tư tưởng, tình cảm, khát vọng, ý thức dân tộc, nhắc nhớ về nguồn cội, giáo dục thế hệ con cháu phải biết sống, ứng xử xứng đáng với tiền nhân, tổ tiên của người Chu Ru...
Trong các dịp lễ hội mừng lúa mới, mừng được mùa, cúng các vị thần nông nghiệp, người Chu Ru thường biểu diễn cồng chiêng, tấu điệu Tamya, đây là vũ điệu mang tính cộng đồng rất cao. Lĩnh vực văn hóa dân gian của người Chu Ru không chỉ có giá trị về mặt nghệ thuật, mà còn là nguồn tài liệu, dữ liệu lịch sử dân tộc học hết sức quý giá, rất cần được gìn giữ và phát huy trong dòng chảy của cuộc sống đương đại.
Trước tác động đa chiều của cuộc sống đã làm một số nghề truyền thống và trang phục của người Chu Ru ở Lâm Đồng dần mai một! Bên cạnh đó, các giá trị vật chất và tinh thần của tộc người Chu Ru cũng đã có nhiều thay đổi; một số làn điệu dân ca, dân gian, chuyện kể mất dần. Số người còn thuộc và biết kể chuyện hiện nay không còn nhiều (đa số quá lớn tuổi, bệnh tật); trong khi đó, giới trẻ tỏ ra không mấy “mặn mà” với văn hóa truyền thống của tổ tiên… Đây là những nguy cơ dẫn đến mai một các giá trị văn hóa đặc sắc, độc đáo là vốn quý của tộc người Chu Ru hiện tại và trong tương lai.
Hơn 2 năm qua, Sở Văn hóa, Thể thao & Du lịch tỉnh Lâm Đồng đã phối hợp với UBND huyện Đơn Dương triển khai Đề án xây dựng “Làng văn hóa các dân tộc thiểu số huyện Đơn Dương” tại xã P’Ró. Quy mô Đề án gồm nhiều hạng mục: Đầu tư xây dựng các dãy nhà sàn của người dân tộc thiểu số; tái hiện không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng; khôi phục các làng nghề và nghề truyền thống các dân tộc gốc Tây Nguyên; sưu tầm, phục chế một số hiện vật, các dụng cụ sinh hoạt văn hóa, sinh hoạt cộng đồng của các dân tộc thiểu số bản địa đã bị mai một, bị mất… để phục vụ du lịch và nghiên cứu khoa học.
Mục đích Đề án nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa đặc trưng của đồng bào các dân tộc thiểu số bản địa nói chung và văn hóa Chu Ru nói riêng. Đề án này còn mở ra hướng khai thác, phát triển du lịch, tạo thêm một loại hình du lịch mới - du lịch văn hóa, dựa trên cơ sở khai thác các giá trị văn hóa đặc trưng, độc đáo của các dân tộc thiểu số Lâm Đồng. Đây là cơ hội quý để bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa đặc sắc của người Chu Ru đang có nguy cơ mai một, thất truyền…/.
